تحقيق انجام شده توسط سازمان تحقيقات و آموزش كشاورزي موسسه تحقيقات خاك و آب ( نشريه فني شماره 329) ( شوراي عالي توسعه كاربرد مواد بيولوژيك و استفاده بهينه از كود و سم در كشاورزي )

عنوان نشريه : محلول پاشي عناصر غذائي با استفاده از هواپيما گامي موثر در راستاي ارتقاء كمي و كيفي محصولات كشاورزي

نگارندگان :

1 – محمد جعفر ملكوتي استاد دانشگاه تربيت مدرس و سرپرست موسسه خاك و آب

2 – فرهاد مشيري عضو هيات علمي موسسه تحقيقات خاك و آب

3 – محمد لطف الهي عضو هيات علمي و رئيس ايستگاه خاك و آب كرج

4 – دردي قجقي كارشناس دفتر حفظ نباتات سازمان جهاد كشاورزي گلستان

با همكاري شركت هواپيمائي خدمات ويژه

محلو‌ل پاشي برگي (Foliar application) يكي از روشهاي سريع در عكس‌العمل گياه به كود مي‌باشد. به دليل جذب پائين عناصر در خاكهاي آهكي ايران با PH بالا و كاهش فعاليت ريشه‌ها در طول مرحله زايشي و ميوه‌دهي، تغذيه برگي مفيد خواهد بود (ملكوتي و طباطبايي، 1376 و ملكوتي و لطف‌الهي، 1381). تجارت گذشته نشان مي‌دهد محلول‌پاشي اگر به نحو صحيح و به موقع انجام شود، باعث افزايش كمي و كيفي محصولات مختلف كشاورزي از جمله گندم مخصوصاً از جنبه غني‌سازي (Enrichment) مي‌گردد. از هواپيما نيز مي‌توان براي همگاني كردن اين امر مهم استفاده كرد.

استفاده از هواپيما در فعاليتهاي كشاورزي در سال 1921 آغاز شد و به سرعت پيشرفت كرد تا جايي كه امروزه مي‌توان به خوبي كودهاي شيميايي از جمله اوره و ريز مغذيها را از اين طريق مصرف نمود. استفاده از اين تكنولوژي موفق در مورد كودها به ويژه ريز مغذيها داراي محاسن جنبي نيز مي‌باشد. در ايالت تگزاس آمريكا اين روش در برطرف كردن كمبود ازت در مزارع پنبه توصيه شده است. رعايت زمان دقيق محلول‌پاشي با هواپيما بسيار مهم است. در صورتيكه اين زمان رعايت نشود استفاده از هواپيما در كوددهي نسبت به مصرف خاكي كودها كارايي لازم را نخواهد داشت. محلول‌پاشي گندم با استفاده از هواپيما يكي از سهل‌الوصول‌ترين روشهاي بهبود كمي و كيفي گندم مي‌باشد. با توجه به اهميت و نقشي كه ازت در افزايش عملكرد كمي و كيفي (پروتئين) گندم دارد، علاوه بر مصرف خاكي و يا همراه با آب آبياري، محلول‌پاشي با هواپيما با توجه به گستردگي مزارع توصيه مي‌گردد. پاشيدن كود اوره با غلظت 5 در هزار در مراحل پنجه‌دهي كامل اوايل ساقه رفتن و حتي در مرحله گلدهي براي افزايش پروتئين توصيه مي‌گردد. با توجه به اينكه اختلاط كود اوره با سم 2-4- D براي مبارزه با علفهاي هرز هيچگونه مشكلي را به وجود نمي‌آورد مي‌توان در مرحله اول (پنجه‌دهي) كه اغلب زمان مبارزه با علفهاي هرز نيز مي‌باشد كود اوره را با سم 2-4-D براي مخلوط و مرحله آخر (گلدهي) كه اغلب همزمان با سمپاشي سم فنيتريتون براي مبارزه با سن مي‌باشد، كود اوره را با اين سم در صورت رعايت اصول زيست محيطي و بهداشتي مخلوط كرد.

تجارب گذشته نشان مي‌دهد كه اختلاط كود اوره با اين سم از نظر انجام فعل و انفعالات شيميايي هيچگونه اثرات سوئي ندارد. البته در اين مرحله با توجه به خشبي شدن برگهاي گندم، غلظت محلول اوره را مي‌توان حتي تا 10 در هزار (يك درصد) هم افزايش داد. محلول‌پاشي با اوره و سولفات روي در اين مرحله بيشتر در بالا بردن درصد پروتئين و غني‌سازي دانه تأثيرگذار خواهد بود.

نتايج سه ساله طرح محلول‌پاشي كود اوره همراه با سم فنيتريتون با هواپيما در زراعت گندم آبي در استانهاي فارس و اصفهان و گندم ديم در استانهاي همدان و كرمانشاه نشان دهنده اين امر است كه محلول‌پاشي اوره با سم فنيتريتون باعث افزايش درصد پروتئين دانة گندم گرديده است (جدول‌هاي 1، 2، 3) (ملكوتي و لطف‌الهي، 1381).

جدول 1- اثر محلول‌پاشي اوره و سولفات آمونيوم بر درصد پروتئين دانه گندم در چهار استان كشور (سال زراعي 76)

جدول 2- اثر محلول‌پاشي اوره و سولفات آمونيوم بر درصد پروتئين دانه گندم در پنج استان كشور

(سال زراعي 77)

جدول 3- اثر محلول پاشي اوره و سولفات آمونيوم در پروتئين دانه گندم در چهار استان كشور

(سال زراعي 78)

با توجه به اينكه در هر هكتار 25 ليتر مايع محتوي آب، سم و كود بوسيله هواپيما پاشيده شد، غلظت ازت پاششي در تيمارهاي كودي فوق N0، N1، N2، N3 به ترتيب صفر، 16، 32 و 16 درصد بوده است. نتايج حاصله، نتايج تحقيقات ساير محققين را نيز تائيد نمود. به عنوان مثال Copper و Blakeny (1990) با پاشش اوره، باعث افزايش 9/2 درصد در پروتئين دانه گندم شدند كه افزايش قابل توجهي در ارتقاء كيفيت گندم مي‌باشد.

آزمايشي در ارديبهشت ماه سال 1382 در سطح 30 هكتار از مزارع نمونه استان گلستان با همكاري شركت هواپيمايي خدمات ويژه استان انجام شد. در اين آزمايش پنج تيمار كودي به شرح:

T1 = شاهد كه در آن از كود و قارچ‌كش استفاده نشد

T2 = شاهد به علاوه يك ليتر قارچ‌كش تيلت در هكتار

T3= 4 كيلوگرم ازت + 8/0 كيلوگرم سولفات روي + يك ليتر قارچ‌كش تيلت

T4 = 6 كيلوگرم ازت + 8/0 كيلوگرم سولفات روي+ يك ليتر قارچ كش تيلت

T5 =8 كيلوگرم ازت + 8/0 كيلوگرم سولفات روي + يك ليتر قارچ‌كش تيلت اعمال گرديد.

تيمارهاي كودي فوق در شرايط آب و هوايي مناسب و دماي 25 درجه سانتي‌گراد و در ساعت 10 صبح اعمال شد. 5، 7 و 12 روز بعد از محلول‌پاشي براي بررسي وضعيت تيمارها و اندازه‌گيري به مزرعه مراجعه شد و هيچگونه آثار سوء و سوختگي مشاهده نگرديد. مزرعه 500 هكتاري گندم از رشد سبزينه‌اي خوبي برخوردار بود و در تاريخ‌هاي 20 لغايت 22 خرداد ماه برداشت گندم انجام شد. نتايج ميانگين وزن هزار دانه و درصد پروتيئن در تيمارهاي مختلف به صورت مشاهده‌اي در جدول چهار گنجانده شده است.

جدول 4- تأثير محلو‌ل‌پاشي تيمارهاي مختلف كودي بر وزن هزار دانه و درصد پروتئين گندم

در استان گلستان *

* صحت و سقم اين ارقام قابل ترديد بوده و لازم است آزمايش تكرار گردد.

همانطور كه از ارقام جدول فوق استنباط مي‌گردد، محلول پاشي توام سم و كود باعث افزايش معني‌داري در وزن هزار دانه و در نهايت عملكرد دانه نسبت به شاهد گرديد. با توجه به زمان انجام محلول‌پاشي در مرحله شيري شدن، اين افزايش عملكرد ناشي از افزايش وزن هزار دانه بوده است. از نتايج اين تحقيق چنين بر مي‌آيد كه با افزايش مصرف ازت و روي، درصد پروتئين دانه گندم افزايش يافته به گونه‌اي كه از 9/11 درصد در تيمار سوم به 3/15 درصد در تيمار پنجم رسيد. از طرف ديگر افزايش عملكرد سبب كاهش درصد پروتئين دانه گرديد با اين وجود مصرف 8 كيلوگرم ازت در هكتار علاوه بر افزايش عملكرد، كاهش درصد پروتئين را نيز جبران نمود (جدول 4)

به طوركلي بعد از شروع مراحل زايشي گندم، مصرف ازت به همراه روي در صورت فراهم بودن ساير عوامل مؤثر تغذيه‌اي منجمله ريزمغذيها، باعث افزايش پروتيئن گندم مي‌شود. ولي چنانچه وضعيت ازت خاك و يا ساير عوامل تغذيه‌اي مناسب نباشد افزايش ازت و روي مي‌تواند از طريق افزايش وزن هزار دانه عملكرد را نيز افزايش دهد Lotfollahi) و Malakouti، 1998). علاوه بر گندم در محصولات زراعي و باغي زير نيز مي‌توان عمل محلول‌پاشي با هواپيما را انجام داد.

محصولات زراعي

ذرت: با توجه به حساسيت ذرت به كمبود روي و آهن، محلول‌پاشي سولفات آهن و روي هر كدام با غلظت 10 در هزار در 3 مرحله كه اولين مرحله آن زماني كه گياه در مرحله 6 تا 7 برگي است و مراحل دوم و سوم به فواصل پانزده روز توصيه مي‌گردد. از كود كامل ميكرو نيز مي‌توان با غلظت 5 در هزار به صورت محلول‌پاشي با رعايت اصول امر استفاده كرد.

برنج: محلول‌پاشي سولفات روي با غلظت چهار در هزار (حداقل دو بار) در مراحل قبل از گلدهي توصيه مي‌گردد.

چغندرقند: با توجه به حساسيت زراعت چغندرقند به كمبود بور، محلو‌ل‌پاشي 5 در هزار اسيدبوريك توصيه مي‌گردد. همچنين از كود كامل ميكرو با غلظت 5 در هزار در ماههاي دوم و سوم بعد از كاشت نيز مي‌توان استفاده كرد.

سيب‌زميني: محلول‌پاشي كود كامل ميكرو با غلظت5 در هزار بعد از گلدهي در دو نوبت به فاصله 15 روز توصيه مي‌گردد.

دانه‌هاي روغني: در سويا محلول‌پاشي يك تا دو درصد نيترات آمونيوم به همراه سولفات روي براي بهبود كيفيت توصيه مي‌گردد. در كلزا مي‌توان از محلول‌پاشي عناصر بور و روي از منابع اسيدبوريك و سولفات روي به غلظت سه در هزار و مس، آهن و منگنز از منابع سولفات مس، سولفات آهن و سولفات منگنز به ميزان پنج در هزار در دو نوبت در مرحله خروج از روزت و قبل از گلدهي استفاده كرد.

پنبه: محلول‌پاشي با كود كامل ميكرو و سولفات روي دو مرتبه قبل از غوزه رفتن با فاصله 2 هفته به مقدار 6 كيلوگرم در هكتار توصيه مي‌گردد.

نيشكر: محلول‌پاشي با كود ميكرو كامل و سولفات روي هر يك با غلظت 5 در هزار در اوايل دوره رشد و به فاصله 15 روز توصيه مي‌گردد.

يونجه: زماني كه به حدود 50% رشد خود رسيد با اسيدبوريك، اسيد فسفريك و سولفات روي مي‌توان با غلظت 5 در هزار محلول‌پاشي نمود.

گوجه فرنگي: محلول‌پاشي با كلرور كلسيم و ريز مغذيها با غلظت 5 در هزار 3 بار در طول دوره رشد توصيه مي‌گردد.

محصولات باغي

سيب، گلابي، به: محلول‌پاشي توسط كلرور كلسيم به همراه سولفات روي در مجموع با غلظت 5 در هزار (5/0 درصد) 3 هفته بعد از ريزش گلبرگها، تا 10 بار هر 2 هفته يكبار تا زمان برداشت ميوه‌ها. محلول‌پاشي (فروت ست) قبل از تورم جوانه به ميزان 5 در هزار با سولفات روي اسيدبوريك و اوره توصيه مي‌گردد.

مركبات: از كود كامل ميكرو به ميزان 5 كيلوگرم در هكتار بعلاوه 5 كيلوگرم در هكتار كلرور كلسيم از مرحله فندقي شدن به بعد و 2 بار محلول‌پاشي مي‌توان استفاده نمود. بهتر است محلول‌پاشي پس از بارندگي انجام گيرد.

زيتون: استفاده از كود ميكروي كامل بصورت محلول‌پاشي (3 بار) در طول فصل رشد با غلظت 3 الي 5 در هزار در تمام مراحل رشد در باغهاي ديم و يا باغهائي كه با آب شور آبياري مي‌شوند بهتر است ازت، فسفر و پتاسيم بصورت محلول‌‌پاشي از كود اوره، منو آمونيوم فسفات و سولفات پتاسيم هر يك با غلظت دو درصد بكار برده شود. محلول‌پاشي فسفر و پتاسيم در اواخر فروردين ماه ولي محلول‌پاشي اوره هر 2 هفته يكبار از اول شهريور ماه انجام شود. در صورت نياز، محلول‌پاشي ريزمغذيها بايستي دو هفته قبل از باز شدن كامل گلها (Full Bloom) و يا در اواخر فروردين ماه انجام شود. براي افزايش درصد تشكيل ميوه مخلوط 7 در هزار اوره، اسيد بوريك و سولفات روي بصورت پائيزه (بعد از برداشت) و بهاره دو هفته قبل از باز شدن كامل گلها توصيه مي‌گردد.

بادام و فندق: انجام محلو‌ل‌پاشي پائيزي اوره، اسيد بوريك و سولفات روي هر كدام 5 كيلوگرم در هكتار و كود كامل ميكرو 5 كيلوگرم در هكتار پيشنهاد مي‌گردد. در باغهاي ديم از محلول‌پاشي كود كامل ماكرو دو بار در زمان بعد از بارندگي نيز مي‌توان استفاده نمود.

انگور: محلول‌پاشي با كود كامل ميكرو با غلظت 5 در هزار 3 هفته بعد از ريزش گلبرگها و در انگور ديم با غلظت كمتر در حدود 3 در هزار توصيه مي‌شود. در صورت كمبود روي، محلول‌پاشي سولفات روي با غلظت دو تا سه هزار توصيه مي‌گردد. در باعهاي ديم از كود كامل ماكرو نيز مي‌توان استفاده نمود.

خرما: محلول‌پاشي 5 كيلوگرم در هكتار اوره بعلاوه 5 كيلوگرم در هكتار سولفات روي بعلاوه دو كيلوگرم اسيد بوريك و 5 كيلوگرم كود آهن قبل از باز شدن جوانه‌ها به منظور افزايش تشكيل ميوه (Fruit set) توصيه مي‌گردد.

انجير: محلول‌پاشي با كود كامل ميكرو با غلظت 5 در هزار در دو مرحله بعد از فندقي شدن ميوه به فاصله 15 روز توصيه مي‌گردد.

همينطور در باغهاي انجير ديم نيز مي‌توان از كود كامل به صورت محلول‌پاشي (دو بار) استفاده نمود.

نكات فني كه در هنگام محلول‌پاشي بايد رعايت شود:

محلول‌پاشي بايد صبح زود يا عصر هنگامي كه اشعه آفتاب مايل است انجام گيرد.

به محلول كودي تهيه شده با غلظت يك در هزار، ماده سيتووت يا مايع ظرفشوئي به غلظت 5/0-2/0 در هزار اضافه گردد. اين كار باعث كاهش نيروي كشش سطحي آب شده در نتيجه قطرات آب حالت پخشيده به خود گرفته و سطح تماس برگ با ذرات كودي افزايش يافته و در نتيجه ميزان جذب برگي افزايش مي‌يابد.

هنگام محلول‌پاشي سرعت وزش باد بايد حداقل باشد. PH خنثي و مايل به اسيدي و غلظت قيد شده در هر هكتار نيز رعايت شود.

براي اطمينان از صحت انجام عمليات فوق پيشنهاد مي‌گردد كود مورد نظر با غلظت مربوطه تهيه شده و در قطعه كوچكي از مزرعه برگپاشي انجام گيرد. در صورت عدم ظهور علائم برگ سوزي پس از سه روز، در تمام سطح مزرعه برگپاشي انجام پذيرد.

در اراضي شور از كود ميكروي كامل بدون بور استفاده شود.

غلظت محلول مورد استفاده بسيار مهم بوده و بايد مطابق استانداردهاي توصيه شده كنترل شود. غليظ بودن محلول علاوه بر گرفتگي نارلها، موجب سوزش برگها مي‌شود. بايد دقت نمود كه در مواقع خشكسالي از غلظت‌هاي كمتري از كود استفاده نمود. هر چه مقدار آب مصرفي كاهش يابد، غلظت كود مصرفي نيز بايد كاهش داده شود.

غلظت‌هاي قيد شده در هر هكتار مي‌باشد. اگر قرار است كود ميكروي كامل با غلظت چهار در هزار محلول‌پاشي شود، بايد در هر بار محلول‌پاشي، در هر هكتار چهار كيلوگرم كود ميكرو در هزار ليتر آب استفاده شود. زيرا بارها گزارش از سوختگي و ريزش برگها با استفاده از كودهاي ميكرو و حتي كلرور كلسيم رسيده است. در بررسي‌هاي به عمل آمده مشاهده گرديد كه اگر قرار است كلرور كلسيم با غلظت پنج در هزار محلول‌پاشي شود (تعداد درخت در هر هكتار 400 اصله و براي هر درخت 5/2 ليتر آب)، بعضاً اين محلول تهيه شده در تانكر 1000 ليتري در سطح كمتر از نيم هكتار مصرف مي‌گردد. به طوري كه ملاحظه مي‌شود تحت چنين شرايطي غلظت محلول از 10 در هزار نيز تجاوز مي‌نمايد و اين چنين بي‌احتياطي‌ها موجب خسارت مي‌گردد. محلو‌ل‌پاشي با استفاده از آبهاي خيلي شور يا تركيب شيميائي نامناسب حتي بدون اضافه كردن كود شيميائي موجب سوختگي برگها مي‌شود. چنانچه PH آب مورد استفاده براي محلول‌پاشي كمتر از 5/6 يا بيشتر از 4/8 باشد قطر برگ سوزي افزايش مي‌يابد.

زمان محلول‌پاشي نيز بسيار مهم است. بهتر است محلول‌پاشي در هوايي خنك (كمتر از 20 درجه سانتي‌گراد) در صبح زود و يا عصر انجام شود. براي جذب بهتر كود بايد قبل و يا بعد از محلول‌پاشي، مزرعه و يا باغ را آبياري نمود تا حركت آب در درون سيستم گياهي و رطوبت نسبي محيط باغ و مزرعه افزايش يابد. توصيه مي‌شود پس از انجام محلول‌پاشي، با حداقل فاصله زماني آبياري مزرعه انجام گيرد.

انتخاب نوع سمپاش براي محلول‌پاشي اهميت زيادي دارد. سمپاش انتخابي بايد قدرت پودر كردن محلول را داشته باشد، تا بتواند كودها را به صورت قطرات بسيار ريز روي برگ‌ها و ميوه‌ها بپاشد.

براي انجام محلول‌پاشي بايد ابتدا كودهاي موردنظر را در آب كاملاً گرم حل نموده، سپس محلول زلال‌رويي را با تنظيف، صاف نموده و سپس در درون تانكر سمپاش ريخته، رسوبات باقيمانده را به صورت مصرف خاكي در در چالكود مصرف نمود. زيرا در غير اين صورت رسوبات به خصوص ذرات حل نشده، موجب سوزش برگها خواهد شد.

پيشنهادها (چه بايد كرد؟)

براي افزايش كمي و كيفي محصولات به ويژه غني‌سازي محصولات كشاورزي رعايت موارد زير مورد انتظار است.

در كليه مناطقي كه از هواپيما براي مبارزه با سن گندم استفاده مي‌شود، در صورت رعايت مسائل زيست محيطي همراه با محلول تهيه شده براي مبارزه، به ميزان شش كيلوگرم اوره و دو كيلوگرم سولفات روي در هكتار استفاده شود؛

در مناطقي كه مبارزه با سن انجام نمي‌شود، حداقل 2 بار در طول فصل رشد زراعت گندم محلول‌پاشي شود، تا از اين طريق بتوان هم از محلول‌پاشي كود ازتي و هم از محلول‌پاشي عناصر ميكرو براي بالا بردن عملكرد و كيفيت دانه گندم (غني‌سازي) استفاده كرد؛

در مناطقي كه مبارزه با سن انجام نمي‌شود، حداقل 2 بار در طول فصل رشد زراعت گندم محلول‌پاشي شود، تا از اين طريق بتوان هم از محلول‌پاشي كود ازتي و هم از محلول‌پاشي عناصر ميكرو براي بالا بردن عملكرد و كيفيت دانه گندم (غني سازي) استفاده كرد؛

وزارت جهاد كشاورزي بايد براي تشويق زارعين، گندم با عملكرد كمي و كيفي بالا را با قيمت بيشتري خريداري نمايد (خريد گندم بر مبناي خصوصيات كيفي)؛

علاوه بر محلول‌پاشي با هواپيما سعي شود از محلول‌پاشي زميني نيز استفاده شود؛

در محلول‌پاشي ازت با روي ابتدا سولفات روي و سپس ازت و آنگاه قارچ‌كش اضافه گردد تا مشكلي در اختلاط به وجود نيايد؛

سعي شود محلول‌پاشي قبل از مرحله شيري شدن دانه و اوايل آن انجام شود تا فرصت كافي براي جذب و انتقال و تأثير نهايي باقي باشد و

در مزارع ديم، باغهاي انجير (اصطهبان)، بادام (كاشمر)، محلول‌پاشي عناصر غذايي ماكرو و ميكرو با رعايت ميزان رطوبت، نقش بسيار موثري در افزايش كمي و كيفي محصولات كشاورزي ايفاء مي‌نمايد.